ભારતીય ઈતિહાસમાં જયપુરની મહારાણી ગાયત્રી દેવીનું નામ ખૂબ જ આદરથી લેવામાં આવે છે. લગ્ન બાદ પોતાનું રાજ્ય સંભાળનાર રાજકુમારી રાજકારણમાં આવી અને દેશ માટે યોગદાન આપ્યું. રાજકુમારીને રાણી અને પછી રાણી માતા કહેવાતી. તે જયપુરના મહારાજા સવાઈ માન સિંહ દ્વિતિયની ત્રીજી પત્ની હતી. કહેવાય છે કે તેઓ કોઈપણ બાબતમાં પૂર્વ વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીથી ઓછા નહોતા. ઈન્દિરા સાથે તેમનો હંમેશા વિવાદ થતો હતો. ગઇ કાલે 29મી જુલાઈ એ તેમની પુણ્યતિથિ હતી. ચાલો જાણીએ તેમની સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો.
જયપુરના રાજવી પરિવાર સાથે જોડાયેલા મહારાણી ગાયત્રી દેવીનો જન્મ 23 મે 1919ના રોજ લંડનમાં થયો હતો. તેમના પિતા પ્રિન્સ જિતેન્દ્ર નારાયણ બંગાળમાં કૂચ બિહારના ક્રાઉન પ્રિન્સના નાના ભાઈ હતા, જેઓ પાછળથી રાજા બન્યા હતા. તેમની માતા રાજકુમારી ઇન્દિરા રાજે બરોડાના મહારાજા સયાજીરાવની પુત્રી હતી. રાજા જિતેન્દ્રના મૃત્યુ પછી ઈન્દિરા રાજેએ ગાયત્રી દેવી અને અન્ય ચાર બાળકોની સંભાળ લીધી.
ગાયત્રી દેવીએ વિદેશમાં અભ્યાસ કરતા પહેલા ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના શાંતિનિકેતનમાંથી શાળાનો અભ્યાસ કર્યો હતો. ગાયત્રી દેવી બાળપણથી જ ખૂબ જ સુંદર હતી. ઈન્દિરા ગાંધીએ પણ તેમની સાથે અભ્યાસ કર્યો હતો. આવી સ્થિતિમાં બંને એકબીજાને બાળપણથી ઓળખતા હતા અને ત્યાંથી જ બંને વચ્ચે દુશ્મનાવટ શરૂ થઈ ગઈ હતી. ખુશવંત સિંહ, એક સ્પષ્ટવક્તા પત્રકારે લખ્યું છે કે ઈન્દિરા ગાંધીને ગાયત્રી દેવીની સુંદરતા અને શાળામાં ખ્યાતિ જોઈને ઈર્ષ્યા થતી હતી. બાદમાં આ દુશ્મની રાજકીય હરીફાઈમાં ફેરવાઈ ગઈ.
માત્ર 12 વર્ષની ઉંમરે ગાયત્રી દેવીએ જયપુરના રાજા માનસિંહ બહાદુરને પોતાનું દિલ આપી બેઠા હતા. માનસિંગ પહેલેથી જ પરિણીત હતા. તેમણે બે વાર લગ્ન કર્યા હતા, પરંતુ ગાયત્રીએ તેમની ત્રીજી પત્ની બનવાનું સ્વીકાર્યું હતું. માનસિંહ તેમના કરતા 9 વર્ષ મોટા હતા. જ્યારે ગાયત્રી 16 વર્ષની થઈ ત્યારે માનસિંહે લગ્ન માટે કહ્યું અને પછી ગાયત્રી દેવી રાજી થઈ ગયા.
પૂર્વ વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીએ ગાયત્રી દેવીને કોંગ્રેસમાં જોડાવાનું આમંત્રણ આપ્યું હતું, પરંતુ તેમણે તેનો સ્વીકાર કર્યો ન હતો. તેમણે 1962માં કોંગ્રેસ પાર્ટી સામે સ્વતંત્ર પાર્ટીમાંથી ચૂંટણી લડી હતી અને કુલ 2,46,516માંથી 1,92,909 મત મેળવીને રેકોર્ડ બનાવ્યો હતો. આટલી મોટી જીત બદલ તેમનું નામ ગીનીસ બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડમાં નોંધાયેલું છે. ખુશવંત સિંહને ટાંકીને એવું પણ કહેવાય છે કે ઈન્દિરા ગાંધીને સંસદમાં ગાયત્રી દેવીની હાજરી પસંદ નહોતી. ઈન્દિરાએ તેને ‘કાચની ઢીંગલી’ ગણાવી હતી.
કટોકટી દરમિયાન ઇન્દિરા વિરોધી નેતાઓની ધરપકડ કરવામાં આવી રહી હતી અને MISA એક્ટ હેઠળ જેલમાં મોકલવામાં આવી હતી. જ્યારે ગાયત્રી મુંબઈમાં સારવાર લઈ રહી હતી ત્યારે તે બચી ગયા હતી, પરંતુ દિલ્હી પહોંચતા જ ત્યાં આવકવેરાના દરોડા પડ્યા હતા. તેને કન્ઝર્વેશન ઓફ ફોરેન એક્સચેન્જ એન્ડ પ્રિવેન્શન ઓફ સ્મગલિંગ એક્ટિવિટી એક્ટ હેઠળ જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા. તે 6 મહિના સુધી જેલમાં રહ્યા. જેલમાં હતા ત્યારે તેમને મોઢામાં ચાંદા પડી ગયા હતા, પરંતુ સારવાર માટે પરવાનગી મેળવવામાં 3 અઠવાડિયા લાગ્યા હતા.
ગાયત્રી દેવીના પુસ્તક ‘રાજકુમારી યાદ કરે છે: જયપુરની મહારાણીના સંસ્મરણો’ અનુસાર, જેલમાં તેની સાથે અમાનવીય વર્તન કરવામાં આવ્યું, પરંતુ તેણે હાર માની નહીં. જેલમાં તે અન્ય કેદીઓના બાળકોને ભણાવતા હતા. છ મહિના જેલમાં રહ્યા બાદ તે પેરોલ પર બહાર આવ્યા હતા. ગાયત્રી દેવી અને ઈન્દિરા ગાંધી વચ્ચેની દુશ્મનાવટ આજીવન રહી. બાદમાં ગાયત્રી દેવીએ રાજકારણ છોડી દીધું હતું.