દ્વારકાધીશ મંદિર ગુજરાતના જામનગર જિલ્લામાં ગોમતી નદીના કાંઠે દ્વારકા શહેરમાં આવેલું છે અને આ મંદિર દ્વારકાનું મુખ્ય મંદિર છે, જેને જગત મંદિર એટલે કે બ્રહ્મંડા મંદિર અથવા રણછોડરાય મંદિર પણ કહેવામાં આવે છે. આને ગોમતી દ્વારકા પણ કહેવામાં આવે છે, જે ચાર ધામ રામેશ્વરમ, બદ્રીનાથ, દ્વારકા અને જગન્નાથ પુરી અને મોક્ષદાયિની સપ્તપુરીસમાંથી એક છે, જે તેમના અવતાર ભગવાન વિષ્ણુ અથવા ભગવાન કૃષ્ણને સમર્પિત દ્વારકાધીશ મંદિરને સમર્પિત છે.
દ્વારકાધીશનું મુખ્ય મંદિર આશરે 2500 વર્ષ જૂનું હોવાનું માનવામાં આવે છે, તે પણ ઉલ્લેખિત છે કે મહાભારત યુદ્ધ પછી, દ્વારકા જ્યા શ્રીકૃષ્ણનું રાજ્ય હતું ત્યાં દ્વારકા સમુદ્રમાં ડૂબી ગયું હતું. પરંતુ પાછળથી આ મંદિર ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના પૌત્ર વજ્રનાભ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું.
હિન્દુ સ્વપ્નદ્રષ્ટા અને ધાર્મિક શિક્ષક શંકરાચાર્યે પણ તેના વિસ્તરણ અને નિર્માણમાં યોગદાન આપ્યુ હતું અને ઇતિહાસનાં પાના ફેરવીને એવું જાણવા મળ્યું હતું કે જગત મંદિરની આજુબાજુની રચનાઓ 16 મી સદીમાં બનાવવામાં આવી હતી અને 19 મી સદીમાં તેનું નવીનીકરણ કરવામાં આવ્યું હતું.
શ્રી કૃષ્ણનું આ મંદિર 108 પવિત્ર વિષ્ણુ એ એક મંદિરો અથવા દિવ્યસેવમસ્મ છે. દિવ્યસેવમસ પવિત્ર મંદિરો વિષ્ણુ અથવા કૃષ્ણને સમર્પિત મંદિરો છે, જેને તમિળ કવિ સંતોએ તેમના ગીતોમાં અલવાર કહે છે.
શ્રી કૃષ્ણને દ્વારકા જવું પડ્યું
દ્વારકાના ઉત્પત્તિ વિશેના શાસ્ત્રોમાં લખ્યું છે કે શ્રી કૃષ્ણએ મથુરાના ઉગ્ર જુલમી રાજા કંસાની હત્યા કરી હતી અને ક્રોધિત હોવાથી કંસના સસરા મગદપતિ જરાસંધ એ કૃષ્ણ અને યાદવના કુળનો નાશ કરવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે મથુરા અને યાદવ પર વારંવાર આક્રમણ કર્યું. આ યાદવઓની સલામતીને ધ્યાનમાં રાખીને શ્રી કૃષ્ણે મથુરા છોડવાનો નિર્ણય કર્યો.
ભગવાન કૃષ્ણે વિશ્વકર્માને દ્વારકાપુરી સ્થાપવાની સૂચના આપી, વિશ્વકર્માએ એક રાતમાં આ ભવ્ય નગરીનું નિર્માણ કર્યું. શ્રી કૃષ્ણ તેમના બધા યાદવ ભાઈઓ સાથે દ્વારકા આવ્યા અને નિવાસ કરવા લાગ્યા. શાસ્ત્રોમાં દ્વારકાને કુશસ્થલી પણ કહેવામાં આવે છે.
એવું માનવામાં આવે છે કે સતયુગમાં મહારાજા રાવતે સમુદ્રની મધ્યમાં કુશને બિછાવીને ઘણા યજ્ઞો કર્યા હતા અને અહીં કુશ નામનો એક રાક્ષસ હતો જેણે ખૂબ જ ઉપદ્રવ ફેલાવ્યો હતો. બ્રહ્માજીના ઘણા પ્રયત્નો પછી પણ, જ્યારે તે રાક્ષસ મૃત્યુ ન પામ્યો, ત્યારે ત્રિવિક્રમ દેવે તેને જમીનમાં દફનાવી અને તેના પર તેમના આરાધ્ય દેવ કુશ્શ્વરાની લિંગ મૂર્તિ સ્થાપિત કરી. રાક્ષસની પ્રાર્થના કરવા પર, ભગવાનએ તેમને એક વરદાન આપ્યું કે દ્વારકા આવનાર વ્યક્તિ, જે કુશેશ્વરના દર્શન નહિ કરે તેનું અડધુ પુણ્ય એ દૈત્ય ને પ્રાપ્ત થશે.