બીજા વિશ્વયુદ્ધના અંતને માત્ર એક દાયકો જ વીતી ગયો હતો. વિશ્વ સંપૂર્ણપણે બે છાવણીમાં વહેંચાયેલું હતું. આ શીત યુદ્ધનો સમયગાળો હતો. એક પડાવમાં સોવિયેત યુનિયન અને ચીન જેવા સામ્યવાદી દેશો હતા અને બીજી બાજુ અમેરિકા સાથે યુરોપીયન દેશો હતા. ભારત હમણાં જ નવું આઝાદ થયું હતું. વિશ્વના બદલાતા સમીકરણો વચ્ચે ભારત પોતાની જરૂરિયાતો માટે અમેરિકા અને રશિયા જેવા મોટા દેશો પર નિર્ભર હતું. અમેરિકાથી ભારતને કૃષિ ક્ષેત્રમાં ખાદ્ય સહાય અને મદદ મળી રહી હતી. આ સમયે ભારત અહીં ઔદ્યોગિકીકરણનો પાયો નાખીને દેશને આર્થિક રીતે મજબૂત કરવા માંગતો હતો. તે સમયે દેશના વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ હતા. તે સમયે ભારતે બિનજોડાણવાળી નીતિ અપનાવી હતી અને કોઈપણ શિબિરમાં જોડાવાનો નિર્ણય કર્યો હતો.
જ્યારે નેહરુ સોવિયેત યુનિયનના પ્રવાસ પર હતા ત્યારે તેમના પર ગુલાબની વર્ષા કરવામાં આવી હતી
1954 માં ચીન સાથે તિબેટ અંગેના કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા બાદ જવાહરલાલ નેહરુએ યુએસએસઆર તેમજ યુરોપિયન દેશોની મુલાકાત લીધી હતી. નેહરુએ બંને છાવણીના દેશો સાથેના સંબંધો પર ભાર મૂક્યો હતો. જો કે, તે દરમિયાન સોવિયેત યુનિયન તરફ વધુ ઝુકાવ માટે નેહરુની ટીકા પણ કરવામાં આવી હતી. જવાહરલાલ નેહરુ 7 જૂન 1955ના રોજ સોવિયત સંઘ પહોંચ્યા. નેહરુની આ મુલાકાત ભારત માટે ઘણી મહત્વની સાબિત થઈ હતી. આ મુલાકાતમાં રશિયા ભારતમાં ભારે ઉદ્યોગો સ્થાપવામાં મદદ કરવા સંમત થયું હતું. આ પ્રવાસ બાદ વિશ્વમાં ભારતની એક અલગ જ છબી ઉભી થઈ હતી. આ પ્રવાસની એક ખાસ વાત એ હતી કે જ્યારે નેહરુ રસ્તા પરથી પસાર થઈ રહ્યા હતા, તે દરમિયાન કેટલાક લોકોએ તેમના પર ગુલાબનો વરસાદ પણ કર્યો હતો. સોવિયેત યુનિયન અને યુરોપના આ પ્રવાસનો ધ્યેય ઝડપથી વધી રહેલા શીત યુદ્ધના યુગમાં શાંતિને પ્રોત્સાહન આપવાનો હતો. નેહરુએ માત્ર ભારતને વિશ્વના મુદ્દા પર એક મહત્વપૂર્ણ દેશ બનાવ્યો જ નહીં પરંતુ તેમને વિશ્વમાં અભૂતપૂર્વ સમર્થન પણ મળ્યું.
રાષ્ટ્રપતિએ ભોજન સમારંભમાં ભારત રત્ન આપવાની માહિતી આપી હતી
13 જુલાઈ 1955ના રોજ જવાહરલાલ નેહરુ યુરોપ અને સોવિયેતના પ્રવાસ પરથી દિલ્હી પરત ફર્યા. તે સમયે નહેરુ પ્રોટોકોલ તોડીને દિલ્હી એરપોર્ટ પર ઉતર્યા ત્યારે રાજેન્દ્ર પ્રસાદ પોતે તેમનું સ્વાગત કરવા પહોંચ્યા હતા. નહેરુને આવકારવા માટે રાજેન્દ્ર પ્રસાદ ઉપરાંત ઘણા લોકો હાજર હતા. એ વખતે એરપોર્ટ પર નેહરુને પણ ટૂંકું ભાષણ આપવાનો આગ્રહ હતો. નેહરુ પાછા ફર્યા પછી રાજેન્દ્ર પ્રસાદે રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં ભોજન સમારંભનું આયોજન કર્યું. તમામ આમંત્રિતોની હાજરીમાં ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે નેહરુ વિશે કહ્યું, ‘તેઓ આપણા સમયના શાંતિના મહાન શિલ્પી છે.’ આ સાથે તેમણે જવાહરલાલ નેહરુને ભારત રત્ન એવોર્ડ માટે પસંદ કરવામાં આવ્યા હોવાની માહિતી પણ શેર કરી હતી. ડૉ.પ્રસાદે કહ્યું કે જવાહર ખરેખર ભારત રત્ન છે. આવી સ્થિતિમાં તેમને ઔપચારિક રીતે ભારત રત્ન કેમ ન આપવામાં આવે? ડૉ. પ્રસાદે કહ્યું કે તેમણે (નેહરુ) શાંતિનો પાયો નાખ્યો અને તમે જોશો કે આ મુલાકાત ઐતિહાસિક મહત્વની સાબિત થશે. ડૉ.પ્રસાદના નેહરુને એ વાતનું ગર્વ હતું કે તેમના પ્રયાસોને કારણે ભારત હવે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે મજબૂત ઊભું જોવા મળતું હતું.
ભારત રત્ન એવોર્ડની સ્થાપના વર્ષ 1954માં કરવામાં આવી હતી. એવોર્ડની સ્થાપના થયાના બીજા વર્ષે જ નેહરુને એવોર્ડની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. જુલાઈ 1955માં જવાહરલાલ નેહરુને ખાસ આમંત્રિત મહાનુભાવોની હાજરીમાં ભારત રત્ન એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. થોડા સમય પહેલા આવેલા પત્રકાર રાશિદ કિડવાઈએ તેમના પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં આયોજિત નહેરુના ભારત રત્ન એવોર્ડ સમારોહમાં તત્કાલીન કેન્દ્રીય ગૃહ સચિવ એ.વી.પાઈએ સન્માનિત લોકોના નામ બોલાવ્યા હતા, પરંતુ નહેરુનું સન્માનપત્ર વાંચવામાં આવ્યું ન હતું. . કિડવાઈના કહેવા પ્રમાણે, સત્તાવાર પુસ્તકમાં માત્ર વડાપ્રધાનના નામનો જ ઉલ્લેખ છે. ત્યાં તેમના દ્વારા આપવામાં આવતી સેવાઓનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. સામાન્ય રીતે આ ઉલ્લેખ તે પેમ્ફલેટમાં પરંપરાગત રીતે કરવામાં આવે છે. તે સમયના લોકોએ કહ્યું કે દેશ અને સમાજ માટે નેહરુના અસમાન યોગદાનનો થોડા ફકરામાં ઉલ્લેખ કરવો મુશ્કેલ હશે, તેથી તેને છોડી દેવામાં આવ્યો.
શું નહેરુએ પોતાને ભારત રત્ન આપ્યો હતો?
નેહરુને ભારત રત્ન આપવા અંગે એવો પણ વિવાદ છે કે તેમણે પોતે જ ભારત રત્ન આપવાની ભલામણ કરી હતી. આ પ્રકારની ચર્ચા સોશિયલ મીડિયા પર પણ ઘણી ચાલી હતી. સામાન્ય રીતે ભારત રત્ન પુરસ્કાર અંગે વડા પ્રધાન તરફથી રાષ્ટ્રપતિને ભલામણ મોકલવામાં આવે છે. તે પછી રાષ્ટ્રપતિ તેના પર નિર્ણય લે છે. જ્યારે જવાહરલાલ નેહરુને ભારત રત્ન આપવાનું નક્કી થયું તે સમયે તેઓ વિદેશ પ્રવાસ પર હતા. એવું કહેવાય છે કે તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ રાજેન્દ્ર પ્રસાદે નેહરુના પરત ફર્યા ત્યાં સુધી ભારત રત્ન વિશેની માહિતી કોઈની સાથે શેર કરી ન હતી. આવી સ્થિતિમાં પ્રથમ દૃષ્ટિએ એવું લાગતું નથી કે નેહરુએ પોતાને ભારત રત્ન આપ્યો છે.