અમદાવાદઃ ગુજરાતમાં હડપ્પન યુગની સૌથી મોટી સ્મશાનભૂમિમાંથી એકના ખોદકામમાં જૂની સંસ્કૃતિનો નજારો સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે. આના પરથી પ્રાચીન સમયમાં મનુષ્યની શૈલી વિશે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ માહિતી જાણવા મળે છે. મૃત્યુ સંસ્કાર દર્શાવે છે કે કેવી રીતે પહેલા લોકો મૃતકોને અંગત વસ્તુઓ અને ખાવાના વાસણો વગેરે સાથે દફનાવતા હતા. ગુજરાતમાં આ ખોદકામ કચ્છ જિલ્લાના લખપતથી લગભગ 30 કિમી દૂર જુના ખાટિયા ગામમાં વર્ષ 2019માં શરૂ થયું હતું.
અહીં પુરાતત્વવિદોને હાડપિંજરના અવશેષો, પોર્સેલેઇન, પ્લેટો અને વાઝ, મણકાવાળા ઘરેણાં અને પ્રાણીઓના હાડકાંવાળી કબરોની પંક્તિઓ મળી. એવું માનવામાં આવતું હતું કે અહીં લગભગ 500 કબરો હોવાની શક્યતા છે. જેની સાથે તે હડપ્પન સંસ્કૃતિના સૌથી મોટા કબ્રસ્તાનમાંથી એક બની શકે છે. હાલમાં, અહીં અત્યાર સુધીમાં લગભગ 125 દફન સ્થળો મળી આવ્યા છે.
કેરળ યુનિવર્સિટીમાં ઉત્ખનન નિયામક અને પુરાતત્વના આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર રાજેશ એસવીએ જણાવ્યું હતું કે આ પેટર્ન 3,200 BC થી 2,600 BC ની છે. ધોળાવીરા-યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ-અને રાજ્યમાં અન્ય હડપ્પન સાઇટ્સ. જો કે આ સ્થળ નોંધપાત્ર છે કારણ કે ધોળાવીરા જેવા અન્ય લોકો શહેરમાં અને તેની આસપાસ કબ્રસ્તાન ધરાવે છે. પરંતુ જુના ખાટિયા પાસે કોઈ મોટી વસાહત જોવા મળી નથી. આ સાઇટ માટીના ટેકરાની કબરોથી પથ્થરની કબરોમાં સંક્રમણ દર્શાવે છે. આ સ્થળની માટીકામની વિશેષતાઓ અને શૈલી સિંધ અને બલુચિસ્તાનમાં પ્રારંભિક હડપ્પન સ્થળોએ ખોદવામાં આવેલી વસ્તુઓ જેવી જ છે. રાજેશે જણાવ્યું હતું કે, કલાકૃતિઓ આ સ્થળને ગુજરાતની અન્ય પૂર્વ-શહેરી હડપ્પન સાઇટ્સ સાથે પરિપ્રેક્ષ્યમાં મૂકી શકે છે. લંબચોરસ કબરો શેલ અને રેતીના પથ્થરથી બનેલી હતી. જે આ વિસ્તારમાં સામાન્ય ખડકો છે. માટીના બાઉલ અને ડીશ જેવી વસ્તુઓ ઉપરાંત ટેરાકોટાની માળા અને બંગડીઓ, સીશેલ અને લેપીસ લાઝુલી જેવી કિંમતી વસ્તુઓ મૃતકો સાથે મૂકવામાં આવી હતી.
રાજેશે કહ્યું, ‘મોટા ભાગના દફન ખાડાઓમાં પાંચથી છ વાસણો હતા. એકમાં અમને 62 પોટ્સ પણ મળ્યા. અમને સાઇટ પરથી હજુ સુધી કોઈ ધાતુની કલાકૃતિ મળી નથી. રાજેશે ગયા અઠવાડિયે IIT ગાંધીનગર ખાતે પ્રવચન આપતી વખતે જણાવ્યું હતું કે, “કેટલાક દફન સંરચનામાં બેસાલ્ટના પત્થરો છે.” બાંધકામ માટે સ્થાનિક ખડક, બેસાલ્ટ, માટી, રેતી વગેરેના કાંકરાનો ઉપયોગ થતો હતો. આ સાથે તેમને એકસાથે બાંધવા માટે માટીનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો.
સમયના ઉતાર-ચઢાવની અસર પાંચ હજાર વર્ષથી દફનાવવામાં આવેલી કબરોને પણ પડી છે. જમીનનું ધોવાણ, ખેતી માટે જમીન ખેડવી, તેમજ અસંસ્કારી લોકો પ્રાચીન ખજાનાની શોધમાં કબરો ખોદી રહ્યા છે. રાજેશે કહ્યું, ‘અમારી પાસે માત્ર એક સંપૂર્ણ અખંડ હાડપિંજર છે. જ્યારે ઘણી કબરોમાં માનવ અવશેષો નથી. તેમની સંશોધન ટીમમાં કેરળ યુનિવર્સિટીના અભિયાન જીએસ, સ્પેનમાં ક્લાસિકલ આર્કિયોલોજી સંસ્થાના ફ્રાન્સેસ્ક સી. કોનેસા, સ્પેનિશ નેશનલ રિસર્ચ કાઉન્સિલના જુઆન જોસ ગાર્સિયા-ગ્રેનેરો અને KSKV કચ્છ યુનિવર્સિટીના સુભાષ ભંડારીનો સમાવેશ થાય છે. “કેટલીક ટીમો ડીએનએ વિશ્લેષણ અને આઇસોટોપ અભ્યાસ જેવા પાસાઓ પર કામ કરી રહી છે,” રાજેશે કહ્યું.