તાજેતરમાં જ સોશિયલ મીડિયા પર બોલિવૂડ સ્ટાર અજય દેવગણ અને દક્ષિણ ભારતના સિનેમા સ્ટાર કિચા સુદીપ વચ્ચે ચાલી રહેલા ભાષા યુદ્ધે બધાની સામે એક મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો છે. તે પ્રશ્ન છે કે શું હિન્દી આપણી રાષ્ટ્રભાષા છે? જો હા, તો રાષ્ટ્રીય ભાષા અને સત્તાવાર ભાષા વચ્ચે શું તફાવત છે. ચાલો ખૂબ જ સરળ ભાષામાં સમજીએ.
હિન્દી રાષ્ટ્રીય ભાષા નથી…
ભાષા યુદ્ધ બાદ અનેક લોકોએ પોતાની પ્રતિક્રિયા પણ આપી હતી. હિન્દી આપણી રાષ્ટ્રભાષા નથી એ સ્પષ્ટ કરીને લોકોએ સ્વીકારી લીધું છે અને બહાર આવ્યા છે કે લોકોના વિચારો સાવ સાચા છે. હકીકતમાં ભારતની કોઈ રાષ્ટ્રભાષા નથી. લોકોને એ પણ સ્પષ્ટ હોવું જોઈએ કે હિન્દી એ ભારતના ઉત્તર અને પશ્ચિમી રાજ્યોમાં સૌથી વધુ બોલાતી ભાષા છે.
રાષ્ટ્રીય ભાષા શું છે?
ભારતના બંધારણે કોઈપણ ભાષાને રાષ્ટ્રભાષાનો દરજ્જો આપ્યો નથી. રાષ્ટ્રભાષા એટલે દેશભરના તમામ પ્લેટફોર્મ (સરકારી કે ખાનગી) પર બોલાતી અને લખાતી ભાષા. કેટલાક જૂના ગ્રંથોમાં, બંધારણ બનાવતી વખતે એવું જોવા મળે છે કે હિન્દીને રાષ્ટ્રીય ભાષા તરીકે જાહેર કરવામાં આવી હતી, પરંતુ ભારતીય વસ્તીના માત્ર 40% લોકો આ ભાષા બોલતા હોવાથી, બંધારણમાં તેની રાષ્ટ્રભાષાનો દરજ્જો લખવામાં આવ્યો ન હતો.
2010 માં ગુજરાતની એક અદાલતને ભારતની રાષ્ટ્રભાષા વિશે ખોટી માન્યતા મળી. તે જણાવે છે, “સામાન્ય રીતે કહીએ તો, ભારતમાં, મોટાભાગના લોકોએ હિન્દીને રાષ્ટ્રભાષા તરીકે સ્વીકાર્યું છે અને ઘણા લોકો હિન્દી બોલે છે અને દેવનાગરી લિપિમાં લખે છે, પરંતુ રેકોર્ડ પર એવું કંઈ નથી કે તે જણાવે છે કે કોઈ જોગવાઈ કરવામાં આવી છે અથવા કોઈ આદેશ કરવામાં આવ્યો છે. હિન્દી દેશની રાષ્ટ્રભાષા હોવાનું બહાર પાડવામાં આવ્યું છે.
ઉપરાંત કલમ 351 એક નિર્દેશક આદેશમાં જણાવાયું છે કે હિન્દીના પ્રસારને પ્રોત્સાહન આપવું એ સરકારની ફરજ છે. તેનો એકમાત્ર હેતુ ભારતની સંયુક્ત સંસ્કૃતિને અભિવ્યક્ત કરવાનો માર્ગ બનાવવાનો છે. બિહાર અને રાજસ્થાન જેવા હિન્દી ભાષી રાજ્યોને બંધારણની કલમ 348(2) અને રાજભાષા અધિનિયમ 1963ની કલમ 7 હેઠળ તેમની સંબંધિત હાઈકોર્ટમાં હિન્દીનો ઉપયોગ કરવાની પરવાનગી આપવામાં આવી છે.
રાજકીય સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક હેતુઓ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી કોઈપણ ભાષાને રાષ્ટ્રીય ભાષા કહેવામાં આવે છે. જ્યારે સત્તાવાર ભાષા એ ભાષા છે જેનો ઉપયોગ સરકારી વ્યવસાય માટે થાય છે, જેમ કે રાષ્ટ્રીય અદાલત, સંસદ અથવા વ્યવસાય હેતુ.
હિન્દી ભાષાનો ઉપયોગ કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા હિન્દી પટ્ટાના રાજ્યો સાથે વાતચીત કરતી વખતે કલમ 343 અનુસાર કરવામાં આવશે. અંગ્રેજી એ સહયોગી અધિકૃત ભાષા છે અને રાજ્યો સાથે વાતચીત કરતી વખતે વપરાતી ભાષા છે. તેથી ભારતના બંધારણ મુજબ હિન્દી અને અંગ્રેજી સત્તાવાર ભાષાઓ છે અને રાષ્ટ્રીય ભાષાઓ નથી.