ભારતીય સિનેમાના 100 વર્ષથી વધુના ઈતિહાસમાં એવી કેટલીક ફિલ્મો છે જે ક્યારેય પોતાની ચમક ગુમાવતી નથી. અગાઉ ફિલ્મ હિટ હોય કે સુપરહિટ, તે તેની વાર્તા અભિનય અને ગીતોની લોકપ્રિયતા પર આધારિત હતી. સમય બદલાયો છે અને કમાણી નક્કી કરવા લાગી છે કે કઈ ફિલ્મ હિટ છે અને કઈ ફ્લોપ. પરંતુ બોલિવૂડની કેટલીક એવી ફિલ્મો છે જેણે કમાણીથી લઈને લોકપ્રિયતા સુધી દરેક મોરચે પોતાની છાપ છોડી છે.
વર્ષ 1967માં રિલીઝ થયેલી ‘ઉપકાર’ આવી જ એક ફિલ્મ છે, જે છેલ્લા 55 વર્ષથી ભારતના દિલમાં છવાયેલી છે. ફિલ્મ જેનું ગીત ‘મેરે દેશ કી ધરતી…’ આજે પણ સૌથી પ્રખ્યાત દેશભક્તિ ગીતોમાંનું એક છે. આ ફિલ્મનો વિચાર મનોજ કુમારને તે સમયના કોઈ ફિલ્મ નિર્માતાએ નહીં, પરંતુ દેશના તત્કાલિન વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીએ આપ્યો હતો. આ એ જ ફિલ્મ હતી જેણે મનોજ કુમારને ‘ભારત કુમાર’ બનાવ્યો હતો. આશા પારેખનું જીવન બદલાઈ ગયું. અને સૌથી રસપ્રદ વાત એ છે કે આ ફિલ્મે પ્રાણ સાહેબને સિનેમાની દુનિયામાં નવું જીવન આપ્યું. આજે ફિલ્મી ફ્રાઈડેમાં, 1967ની બ્લોકબસ્ટર ફિલ્મ ‘ઉપકાર’ની વાર્તા.
‘ઉપકાર’માં મનોજ કુમાર લીડ રોલમાં હતો. તેમના પાત્રનું નામ ‘ભારત’ હતું. આ ફિલ્મની વાર્તા પણ મનોજ કુમારે લખી હતી અને તેનું દિગ્દર્શન પણ કર્યું હતું. ‘મેરે દેશ કી ધરતી…’, ‘દીવાનો સે યે મત પૂછો…’, ‘કસ્મે વડે પ્યાર વફા…’ જેવા સદાબહાર ગીતો કલ્યાણજી-આણંદજીએ ગાયા હતા. વર્ષ 1967માં 11 ઓગસ્ટે રિલીઝ થયેલી આ ફિલ્મનું ફેબ્રિક 1965માં વણવામાં આવ્યું હતું. તે વર્ષે મનોજ કુમારની ફિલ્મ ‘શહીદ’ રીલિઝ થઈ હતી. તત્કાલિન વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી દિલ્હીમાં ફિલ્મના સ્ક્રીનિંગમાં પહોંચ્યા હતા. ફિલ્મ જોયા બાદ તેણે મનોજ કુમારને પૂછ્યું કે તે ‘જય જવાન જય કિસાન’ ના નારા પર કોઈ ફિલ્મ કેમ નથી બનાવતા? કહેવાય છે કે આ પછી મનોજ કુમાર જ્યારે દિલ્હીથી ટ્રેનમાં મુંબઈ પરત ફરી રહ્યા હતા ત્યારે રસ્તામાં તેમણે ઉપકાર ફિલ્મની વાર્તા લખી હતી.
આ ફિલ્મે આશા પારેખનું જીવન બદલી નાખ્યું
બાય ધ વે, આ ફિલ્મથી તેની સાથે જોડાયેલા દરેક કલાકાર અને અભિનેતાને તેમની કારકિર્દીમાં ઘણો ફાયદો થયો. પરંતુ આશા પારેખ અને પ્રાણ સાહેબની આ ફિલ્મે જીવન બદલી નાખ્યું. આશા પારેખ ભલે તે સમયે સુપરસ્ટાર હતી, પરંતુ આ ફિલ્મ પહેલા તેની ઈમેજ બોલિવૂડની ડાન્સિંગ હિરોઈનની હતી. મનોજ કુમાર ઈચ્છતા હતા કે તેઓ તેમની આ ઈમેજ બદલી નાખે. તેથી, તેને આ ફિલ્મમાં ડૉક્ટરની ભૂમિકા આપવામાં આવી હતી. આશા પારેખને આખી ફિલ્મમાં માત્ર બે ડાન્સ મૂવ આપવામાં આવ્યા હતા. આટલું જ નહીં, આશા પારેખ ઘણીવાર કોઈ પણ ફિલ્મમાં ઈમોશનલ સીન્સ વખતે કપાળ મારતી કે કપાળ સંકોચાતી. મનોજ કુમારે પણ તેમને આ ફિલ્મ કરતા રોક્યા હતા.
આશા પારેખ અને મનોજ કુમાર વચ્ચે દલીલ થઈ હતી
‘ઉપકાર’નું શૂટિંગ વહેલી સવારે શરૂ થઈ જતું હતું. આશા પારેખે વહેલી સવારે વધુને વધુ શોટ લેવાની ફરિયાદ કરી હોવાનું કહેવાય છે. આ વાતથી તે પરેશાન થઈ ગઈ હતી. આ કારણે તેની મનોજ કુમાર સાથે ઝઘડો પણ થયો હતો. આની અસર એ થઈ કે આશા પારેખે ફિલ્મમાં પોતાનું કામ પૂરું કર્યું, પરંતુ રિલીઝ પહેલાં ફિલ્મના પ્રીમિયરમાં પહોંચી ન હતી. જોકે, બે વર્ષ બાદ બંને વચ્ચે ફરી મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધો જૂના જેવા બની ગયા હતા. આ પછી મનોજ અને આશા ફિલ્મ ‘સાજન’ના સેટ પર ફરી એકબીજા સાથે વાત કરવા લાગ્યા.
લંગડા ‘મલંગ ચાચા’એ પ્રાણ સાહેબની કારકિર્દીને નવો વળાંક આપ્યો
‘ઉપકાર’ બોલિવૂડના દિગ્ગજ અભિનેતા પ્રાણની કારકિર્દીમાં ટર્નિંગ પોઈન્ટ સાબિત થઈ. આ ફિલ્મમાં તે પહેલીવાર ‘સારા માણસ’ના રોલમાં હતો. સ્ક્રીન પર અગાઉ તેણે માત્ર અને માત્ર વિલનની ભૂમિકા ભજવી હતી. આવી સ્થિતિમાં, જ્યારે મનોજ કુમારે તેને લંગડા ‘મલંગ ચાચા’ના રોલમાં કાસ્ટ કર્યો તો કેટલાક લોકોએ તેને એવું પણ કહ્યું કે તે ખોટું કરી રહ્યો છે. પરંતુ રસપ્રદ વાત એ છે કે આ પાત્રને દર્શકોએ સૌથી વધુ પસંદ કર્યું હતું. આ ફિલ્મમાં પ્રાણ સાહેબને માત્ર પોઝીટીવ રોલ જ મળ્યો નથી, પરંતુ તેમના પર એક ઈમોશનલ ગીત પણ ફિલ્માવવામાં આવ્યું છે. ફિલ્મમાં પ્રાણ સાહેબનો એ ડાયલોગ આજે પણ ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે, જ્યાં તેઓ મનોજ કુમારના પાત્રને કહે છે, ‘રામ દરેક યુગમાં જન્મે છે, પરંતુ લક્ષ્મણનો જન્મ એક જ યુગમાં થયો હતો.’
રાજેશ ખન્ના આ ફિલ્મમાં નાના ભાઈનો રોલ કરવાના હતા
તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે આ ફિલ્મમાં રાજેશ ખન્ના પણ કાસ્ટ કરવાના હતા અને શશિ કપૂર પણ આ ફિલ્મમાં લેવાના હતા. મનોજ કુમાર ઈચ્છતા હતા કે રાજેશ ખન્ના ‘ઉપકાર’માં પુરણનો રોલ કરે. પરંતુ તે કામમાં આવ્યું ન હતું. આ પછી પ્રેમ ચોપરાને આ રોલ આપવામાં આવ્યો હતો. આ પછી મનોજ કુમારે ‘નયા ભારત’ નામની ફિલ્મ બનાવવાનું વિચાર્યું અને રાજેશ ખન્નાને કાસ્ટ કર્યા. પરંતુ પછી કોઈ કારણસર આ ફિલ્મ બની શકી નહીં. રાજેશ ખન્ના અને મનોજ કુમાર ઇન્ડસ્ટ્રીમાં શરૂઆતથી અંત સુધી ખૂબ સારા મિત્રો હતા.
જ્યારે મનોજ કુમારે ઉપકારની સ્ક્રિપ્ટ ફાઇનલ કરી ત્યારે જૂના વચન મુજબ તેઓ શશિ કપૂરને તેમના નાના ભાઈ તરીકે ફિલ્મમાં લેવા માંગતા હતા. જ્યારે તે શશિ કપૂર પાસે ઓફર લઈને ગયો હતો. શશી પણ તરત જ તેની વાત માની ગયો. પરંતુ પછી મનોજ કુમારે વિચાર્યું કે શશિ કપૂર માટે આ ફિલ્મ કરવી એ ખોટનો સોદો હશે, કારણ કે ત્યારે તેમની કારકિર્દીની શરૂઆત જ થઈ હતી અને ફિલ્મમાં નાના ભાઈ પુરણનું પાત્ર નેગેટિવ હતું, તેથી મનોજ કુમારે ફરીથી શશિ કપૂર વિશે વિચાર્યું હતું.તેના સ્થાને તેમને લેવામાં આવ્યા હતા. પ્રેમ ચોપરા.