ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (એએસઆઈ) એ શ્રી જગન્નાથ મંદિર પ્રશાસન (એસજેટીએ) ને પુરી, ઓડિશા ખાતેના 12મી સદીના મંદિરના ‘વિધર રત્ન ભંડાર’ ખોલવા માટે અપીલ કરી છે. એએસઆઈ ના અધિક્ષક પુરાતત્વવિદ્, એસજેટીએ ના મુખ્ય વહીવટકર્તાને લખેલા પત્રમાં જણાવ્યું હતું કે રત્ન ભંડાર (તિજોરી) ની આંતરિક ચેમ્બર તેની સ્થિતિ અને બંધારણ પર આબોહવાની કોઈપણ સંભવિત અસર જોવા માટે ખોલવી જોઈએ.
એએસઆઈએ આ પત્રની નકલો રાજ્યના કાયદા વિભાગ અને દેશના સાંસ્કૃતિક વારસાના પુરાતત્વીય સંશોધન અને સંરક્ષણ માટે જવાબદાર પ્રીમિયર સંસ્થાના ડિરેક્ટર જનરલને પણ મોકલી છે.
એએસઆઈનો આ પત્ર મંદિર પ્રબંધન સમિતિના અધ્યક્ષ ગજપતિ મહારાજ દિવ્યસિંહ દેબ દ્વારા ‘રત્ન ભંડાર’ ખોલવાની વિનંતી કર્યા બાદ આવ્યો છે. મંદિર પ્રબંધન સમિતિએ 6 જુલાઈના રોજ મળેલી બેઠકમાં રત્ના ભંડારનો આંતરિક કક્ષ ખોલવાનો મુદ્દો પણ ઉઠાવ્યો હતો. જગન્નાથ મંદિરના રત્ન ભંડારમાં ઓછામાં ઓછા બે ચેમ્બર છે.
મંદિરના સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, ‘બહાર ભંડાર’માં દેવતાઓના રોજિંદા વસ્ત્રોના આભૂષણો હોય છે, જ્યારે ‘ભર ભંડાર’માં અન્ય આભૂષણો હોય છે. ઓરિસ્સા હાઈકોર્ટના નિર્દેશો પર એપ્રિલ 2018માં ‘રત્ન ભંડાર’ની અંદરની ચેમ્બર ખોલવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ ચાવી ન મળવાને કારણે તે સફળ થઈ શક્યો નહોતો. તેથી એએસઆઈ અધિકારીઓ, પૂજારીઓ અને અન્યોની ટીમે બહારથી રત્ન ભંડારનું નિરીક્ષણ કર્યું હતું.” અગાઉ ભગવાન જગન્નાથ મંદિરનું ‘રત્ન ભંડાર’ 1978 અને 1982માં ખોલવામાં આવ્યું હતું.
એએસઆઈ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ અરુણ મલિકે પત્ર પર કોઈ ટિપ્પણી કરી ન હતી, પરંતુ શ્રી જગન્નાથ મંદિર વહીવટીતંત્રના અધિકારીઓએ જણાવ્યું હતું કે મંદિર પ્રબંધન સમિતિની બેઠક દરમિયાન આ અંગે નિર્ણય લેવામાં આવશે. મંદિરના પ્રબંધક (વિકાસ) અજય કુમાર જેનાએ જણાવ્યું હતું કે પત્ર મંદિર વ્યવસ્થાપન સમિતિ સમક્ષ મૂકવામાં આવશે અને આગળની કાર્યવાહી નક્કી કરવામાં આવશે અને કાયદા વિભાગને જાણ કરવામાં આવશે.
જેનાએ કહ્યું, “કોઈને ખબર નથી કે રત્ન ભંડારમાં બરાબર શું રાખવામાં આવ્યું છે. ભગવાનના ખજાનાની અંદર શું છે તે શોધવા માટે વિગતવાર નિરીક્ષણની જરૂર છે. રત્ન સ્ટોર્સના નિરીક્ષણ માટે અમે 2018 માં અનુસરેલી પ્રક્રિયા. જો મેનેજિંગ કમિટી તપાસ માટે જવાનું નક્કી કરશે, તો તેને અપનાવવામાં આવશે.”
જગન્નાથ મંદિરના રત્ન ભંડારમાં બે ખંડનો સમાવેશ થાય છે – ‘બિહાર ભંડાર’ (આંતરિક ખજાનો) અને ‘બહાર ખજાના’ (બાહ્ય ખજાનો). તેમાંથી 800 થી વધુ કિંમતી વસ્તુઓ અને ઝવેરાત છે જે પુરીના ભક્તો અને રાજાઓએ દાનમાં આપ્યા હતા. પુરીના રાજા ગજપતિ રામચંદ્ર દેવ દ્વારા ફેબ્રુઆરી 1926માં તૈયાર કરવામાં આવેલી યાદી અનુસાર, જગન્નાથ, બલભદ્ર અને સુભદ્રાના સોનાના મુગટ સહિત 150 સોનાના આભૂષણો સહિત 837 વસ્તુઓ છે જેનું વજન 15 કિલોથી વધુ છે. આ ઉપરાંત, અંદરના ખજાનામાં સોનાના હાર, કિંમતી રત્નો, સોનાની પ્લેટ, મોતી, હીરા, પરવાળા અને ચાંદીની વસ્તુઓ છે.
નવીન પટનાયક સરકારે ચાવીઓ ગુમ થવાના બનાવો અને સંજોગોની તપાસ કરવા હાઇકોર્ટના નિવૃત્ત ન્યાયાધીશ રઘુબીર દાસની આગેવાની હેઠળ એક વ્યક્તિનું કમિશન બનાવ્યું હતું. કમિશને ડિસેમ્બર 2018માં 324 પાનાનો અહેવાલ સુપરત કર્યો હતો, જો કે, રાજ્ય સરકારે હજુ સુધી આ અહેવાલ વિધાનસભા સમક્ષ મૂક્યો નથી.
મંદિરના અધિકારીઓએ જણાવ્યું હતું કે રત્ન ભંડારનું છેલ્લે 1984માં આંશિક રીતે નિરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું હતું જ્યારે તેની સાત ચેમ્બરમાંથી માત્ર ત્રણ જ ખોલવામાં આવી હતી. રત્ન ભંડારની ચકાસણી માર્ચ 1962 માં મંદિરના સંચાલક એલ મિશ્રા દ્વારા શરૂ કરવામાં આવી હતી જે ઓગસ્ટ 1964 સુધી ચાલુ રહી, જે દરમિયાન 602 વસ્તુઓની તપાસ કરવામાં આવી હતી. ફરીથી મે 1967 માં એક નવી ચકાસણી હાથ ધરવામાં આવી હતી જેમાંથી માત્ર 433 વસ્તુઓનું પરીક્ષણ કરી શકાયું હતું. 1985 માં, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણે જગન્નાથ મંદિરની અંદરની ચેમ્બરને કેટલાક સમારકામ માટે ખોલવાનો પ્રયાસ કર્યો. જોકે, ત્રણ બંધ દરવાજામાંથી માત્ર 2 જ ખોલી શકાયા હતા.
જગન્નાથ મંદિર અધિનિયમ મુજબ, રત્ન ભંડારનું દર 3 વર્ષે ઓડિટ થવું જોઈએ. જો કે, એક પછી એક સરકારો, તેમના રાજકીય પરિણામો વિશે ડરતી, ઓડિટ હાથ ધરવાથી દૂર રહી રહી છે કારણ કે કોઈપણ મૂલ્યવાન રિપોર્ટ ગુમ થવાથી સરકાર સામે પ્રતિકૂળ પ્રતિક્રિયા થઈ શકે છે.
અગાઉ 6 જુલાઈના રોજ પુરીના રાજા ગજપતિ મહારાજા દિબ્યાસિંહ દેબે રત્ન ભંડારને વહેલામાં વહેલી તકે ખોલવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી. તેમણે રત્ના ભંડારની સ્થિતિ સારી ન હોવાથી તેની વહેલી તકે સમારકામની પણ માંગ કરી હતી.