ભારતના પ્રથમ પરમાણુ હથિયાર પરીક્ષણનું બટન દબાવનાર પ્રણવ દસ્તીદાર હવે નથી રહ્યા. તેમણે 11 ફેબ્રુઆરીએ અમેરિકાના કેલિફોર્નિયામાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. 18 મે 1974ના રોજ ભારતે ‘સ્માઈલિંગ બુદ્ધા’ કોડનેમ ઓપરેશન હેઠળ પ્રથમ પરમાણુ પરીક્ષણ કર્યું હતું. દસ્તીદારને પછીના વર્ષે 1975માં પદ્મશ્રીથી નવાજવામાં આવ્યા હતા. તેઓ ભાભા એટોમિક રિસર્ચ સેન્ટર (BARC)ના ડાયરેક્ટર પણ હતા. આ સિવાય તેઓ યુનાઈટેડ નેશન્સ ઈન્ટરનેશનલ એટોમિક એનર્જી એજન્સી (IAEA)ના ડાયરેક્ટર પણ હતા. એક વૈજ્ઞાનિક તરીકે તેમણે ભારતની પ્રથમ સ્વદેશી પરમાણુ સબમરીન INS અરિહંત માટે રિએક્ટરની ડિઝાઇન અને વિકાસમાં પણ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.
કોણ હતા પ્રણવ દસ્તીદાર?
પ્રણવ રેવતીરંજન દસ્તીદારને પોકરણ-1 ખાતે ઇલેક્ટ્રોનિક ડિટોનેશન સિસ્ટમ ટીમની કમાન સોંપવામાં આવી હતી. આખા પ્રોજેક્ટની માહિતી બહુ ઓછા લોકોને આપવામાં આવી હતી. 1967 અને 1974 ની વચ્ચે લગભગ 75 વૈજ્ઞાનિકો અને એન્જિનિયરોએ દેશનું પ્રથમ પરમાણુ ઉપકરણ ડિઝાઇન કર્યું. આને ટ્રિગર કરવા માટે BARC ના લેસર વિભાગે હાઇ સ્પીડ ગેસ ટ્યુબ સ્વીચો ડિઝાઇન કર્યા. 15 મે 1974 સુધીમાં ઉપકરણને શાફ્ટમાં નીચું કરવામાં આવ્યું હતું.
18 મે 1974 નો તે દિવસ
તે દિવસે દસ્તીદાર અને તેમની ટીમ પરીક્ષણ સ્થળથી 5 કિમી દૂર નિરીક્ષણ બંકરમાં હાજર હતા. પરીક્ષણનો સમય સવારે 8 વાગ્યાનો હતો પરંતુ તેમાં વિલંબ થયો હતો. કેમ કે હાઈસ્પીડ કેમેરા ચેક કરવા મોકલવામાં આવેલ ઈજનેર વી.એસ.સેઠીની જીપ ચાલુ થવાનું નામ લઈ રહી ન હતી. પરીક્ષણ સમયસર થાય તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે સેઠી સ્થળ પર ગયા પરંતુ વિજય પુનઃપ્રાપ્ત કરવાના લશ્કરના પ્રયત્નોને કારણે વધુ વિલંબ થયો. આખરે સવારે 8.05 વાગ્યે દસ્તીદારે ફાયરિંગનું બટન દબાવ્યું. પોકરણમાં હાજર ટીમ સિવાય આ ટેસ્ટ વિશે માત્ર ત્રણ જ લોકો જાણતા હતા – તત્કાલીન વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધી અને તેમના ખાસ મિત્રો – પીએન હસ્કર અને ડીપી ધર.
બટન દબાવવા માટે તેને હાથથી કેમ પસંદ કરવામાં આવ્યું?
પોકરણ-1માં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવનાર ભૌતિકશાસ્ત્રી રાજા રમન્નાએ તેમની આત્મકથા ‘યર્સ ઓફ પિલગ્રિમેજ’માં કારણ જણાવ્યું છે. બ્લાસ્ટના દિવસોને યાદ કરતાં તેઓ લખે છે કે તે દિવસે થોડી ચર્ચા થઈ હતી કે કોણ બટન દબાવશે. રમન્નાએ લખ્યું, ‘મેં એવું સૂચન કરીને ચર્ચા સમાપ્ત કરી કે જેણે ટ્રિગર બનાવ્યું છે તેને પણ દબાવવું જોઈએ. બટન દબાવવા માટે હેન્ડપીકર પસંદ કરવામાં આવ્યો હતો….’
ભારતે તેની સુરક્ષા માટે પરમાણુ શક્તિ મેળવી હતી. ભારતને આ માટે સક્ષમ બનાવનાર વૈજ્ઞાનિકો રાષ્ટ્રીય હીરો બન્યા. 1975માં દસ્તીદારને ભારતના બીજા સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માનથી નવાજવામાં આવ્યા હતા.